Jak informuje MNiSW, instytucja rady uczelni „pozwala spojrzeć na strategię uczelni z boku, otwiera hermetyczne środowisko akademickie na otoczenie społeczno-gospodarcze i stwarza szansę na profesjonalizację zarządzania” (1). Dalej jest mowa o tym, że „w Konstytucji dla Nauki rozwiązania zachodnie są dostosowane do polskich warunków, gdzie tradycje autonomii i niezależności uczelni są bardzo głębokie”. Co to oznacza w praktyce?

RADA UCZELNI: KOMPETENCJE NIE TAK SZEROKIE

Kompetencje przypisane do rady uczelni finalnie nie są tak rozległe, jak to pierwotnie planowano… Przewidywany udział rady w decydowaniu o życiu uczelni sprowadzono niemal do minimum. Podczas ostatnich posiedzeń nad projektem ustawy latem 2018 roku Sejm zdecydował, że:

• osoby spoza wspólnoty uczelni będą stanowić co najmniej 50% składu rady, a nie ponad 50%. De facto zmniejszyło to zapewnioną wcześniej liczbę członków rady niezwiązanych z uczelnią;
• rada nie będzie uchwalać strategii uczelni, a jedynie opiniować jej projekt;
• rada nie będzie wybierać rektora, a jedynie wskazywać kandydatów na to stanowisko po zaopiniowaniu przez senat.

Czym jeszcze będzie zajmować się rada uczelni i na jakich zasadach? Sprawdzimy po kolei.

RADA (RÓWNIEŻ) NA UCZELNI NIEPUBLICZNEJ?

Najpierw odpowiedzmy na pytanie, czy nowe przepisy wiążą również uczelnie niepubliczne. Wśród organów uczelni niepublicznych Konstytucja dla Nauki wymienia wprost rektora i senat po to, aby już w następnej linijce stwierdzić, że statut uczelni może przewidywać również inne jej organy (art. 17 ust. 1 i 2 Ustawy 2. 0). Uczelnie niepubliczne mogą więc sformować własne rady. Powinny wtedy stosować zestaw ustawowych regulacji. W uczelni wojskowej oraz w uczelni służb państwowych organami uczelni są rektor i senat. Statut uczelni określa organy uczelni wykonujące zadania rady uczelni.

Senat każdej uczelni publicznej ma obowiązek powołać pierwszą radę uczelni do 30 czerwca 2019 r. Kadencja pierwszej rady uczelni potrwa do końca 2020 r.

CZYM ZAJMUJE SIĘ RADA UCZELNI

Zasadniczo rada uczelni pełni funkcje opiniujące i monitorujące. Przywołując język Ustawy 2. 0, są to:

• opiniowanie projektu strategii i statutu uczelni;
• monitorowanie gospodarki finansowej uczelni oraz zarządzania uczelnią;
• wskazywanie kandydatów na rektora po zaopiniowaniu ich przez senat;
• opiniowanie sprawozdania z realizacji strategii uczelni.

Ponadto rada dokonuje wyboru firmy audytorskiej, która obligatoryjnie bada roczne sprawozdanie finansowe uczelni publicznej. Wiele pozostałych kompetencji rady jest rozsianych po całej ustawie (2). Kilku z nich przyjrzymy się bliżej. Co więcej, zakres zadań rady określono w ustawie w sposób otwarty. Statut uczelni może więc powierzyć radzie dodatkowe obowiązki oprócz wyżej wymienionych. W ramach wykonywania swoich zadań rada może żądać wglądu do dokumentów uczelni. Opiniowanie statutu to bardzo istotne zadanie, ponieważ rola tego aktu prawnego po reformie znacznie wzrosła. Statut w o wiele wyższym stopniu niż wcześniej będzie organizował życie całej alma mater.

Co do strategii uczelni, jak podsumowało to MNiSW, „aby zapobiec sytuacji, w której rada uczelni mogłaby obrać kierunek zmian niezgodny z wolą większości akademickiej, ustalono, że rada będzie opiniowała przedstawioną przez rektora strategię, ale decyzję o jej przyjęciu wyda senat”. Nie wyposażono rady w instrumenty egzekwowania jej zaleceń przez władze uczelni. Nie jest też jasne, na czym ma polegać i jak głęboko sięgać owo „monitorowanie zarządzania uczelnią”. Rada nie stanowi przeciwwagi dla władzy rektorskiej, która swoją drogą została bardzo wzmocniona przez Ustawę 2. 0. Rada ma jednak pewne uprawnienia (i narzędzia wpływu) względem rektora. Dokładnie trzy:

UPRAWNIENIA RADY WZGLĘDEM REKTORA

# 1. Rektor ma obowiązek uzyskać zgodę rady uczelni na podjęcie dodatkowego zajęcia zarobkowego.

# 2. Rada decyduje o przyznaniu rektorowi dodatku zadaniowego z tytułu czasowego zwiększenia obowiązków służbowych lub czasowego powierzenia dodatkowych zadań albo ze względu na charakter pracy lub warunki jej wykonywania.

# 3. Czynności z zakresu prawa pracy wobec rektora pełni nie kto inny, jak… przewodniczący rady uczelni. Dla uspokojenia dodam, że ustawa wyklucza, aby przewodniczącym rady był… przewodniczący samorządu studentów 😊. Ale do składu i funkcji członków rady jeszcze dojdziemy.

Rada nie dokona jednak wyboru na stanowisko rektora, jak to początkowo proponowano. Rektora będzie wybierać kolegium elektorów, czyli reprezentacja społeczności akademickiej. Rada uczelni nie ma wyłączności we wskazywaniu kandydatów na rektora. W statucie można wyznaczyć również inne podmioty z takim uprawnieniem. Poza tym nie jest jasny przepis mówiący o tym, że „rada wskazuje kandydatów na rektora, po zaopiniowaniu przez senat”. W praktyce opinia senatu może być traktowana jako swoiste zatwierdzenie kandydata.

W ramach monitorowania gospodarki finansowej rada uczelni opiniuje plan rzeczowo-finansowy, zatwierdza sprawozdanie z wykonania planu rzeczowo-finansowego oraz zatwierdza sprawozdanie finansowe (3). W razie problemów uczelni finansowych rada uchwala program naprawczy uczelni i przedkłada go ministrowi. Program naprawczy obejmuje działania mające na celu odzyskanie równowagi finansowej przez zrównoważenie kosztów działalności z przychodami oraz redukcję zadłużenia uczelni. Za realizację programu naprawczego odpowiada rektor.

Jak widać po samym ustawowym zakresie obowiązków rady, trudno wyobrazić sobie, aby zasiadały w niej osoby bez doświadczenia w obszarze rachunkowości, finansów, prawa lub zarządzania. Kto zatem może być członkiem rady? Czy może to być absolwent danej uczelni? A może nie może?

SKŁAD RADY UCZELNI – OSOBY ZE WSPÓLNOTY UCZELNI

Radę uczelni współtworzy 6 albo 8 osób powoływanych przez senat oraz przewodniczący samorządu studenckiego. Oznacza to, że rada uczelni liczy łącznie od 7 do 9 osób fizycznych.

Zastanawia to, dlaczego pominięto osobę pełniącą analogiczną funkcję czyli przewodniczącego samorządu doktorantów. Być może stało się tak dlatego, że nie każda uczelnia kształci doktorantów. Z drugiej strony, gdyby Ustawa 2. 0 zagwarantowała miejsce w radzie przedstawicielom każdej z grup społeczności akademickiej, wówczas rada byłaby zbędna, ponieważ… taki organ już istnieje. Jest nim senat uczelni. Wystarczyłoby wtedy przenieść kompetencje rady właśnie na senat i dokooptować do niego osoby „spoza wspólnoty uczelni”. Tak się jednak nie stało. Zastanówmy się zatem, kim dokładnie są te osoby?

SKŁAD RADY UCZELNI – OSOBY SPOZA WSPÓLNOTY UCZELNI

To ważne pytanie, ponieważ „osoby spoza wspólnoty uczelni” stanowią minimum 50% z owych 6 albo 8 członków rady. W myśl art. 10 ust. 1 Ustawy 2. 0 chodzi o osoby, które nie są aktualnie zatrudnione w danej uczelni, ani nie pobierają w niej kształcenia jako studenci lub doktoranci. Skoro ustawa posługuje się wskazaniem „co najmniej 50%”, formalnie nic nie stoi na przeszkodzie, aby cały skład rady pochodził spoza murów uczelni. To rozwiązanie postawiłoby przed radą i uczelnią dodatkowe wyzwania, a członkowie rady powinni wówczas zostać tym bardziej starannie i kompleksowo zapoznani ze specyfiką danej uczelni. Od senatu uczelni będzie zależało, czy w radzie zasiądą przedstawiciele np. określonych zawodów, biznesu, organizacji pozarządowych czy… byli pracownicy uczelni. Nie muszą to być obywatele polscy, mogą np. reprezentanci zagranicznych instytucji naukowych, konsorcjów lub korporacji, z którymi uczelnia prowadzi ścisłą współpracę itd.

Potencjalny krąg osób jest bardzo szeroki. Nie wolno natomiast sprawować funkcji członka rady uczelni, jeśli jest się zatrudnionym w administracji publicznej – samorządowej ani rządowej. Ta regulacja miała, jak się wydaje, uspokoić obawy środowiska co do upolitycznienia rad.

RADA UCZELNI – SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA WOBEC CZŁONKÓW

Warto zauważyć też, że w Ustawie 2. 0 pominięto milczeniem sprawę przynależności członków rady uczelni do partii politycznych oraz zatrudnienia w ich strukturach. Zgodnie z ustawą członkiem rady uczelni może być osoba, która spełnia łącznie następujące warunki:

• ma pełną zdolność do czynności prawnych i korzysta z pełni praw publicznych;
• nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe;
• nie była karana karą dyscyplinarną (ten wymóg jest dość restrykcyjny, zważywszy na szeroki wachlarz środowisk zawodowych, z których mogą wywodzić się członkowie rady, oraz zasady i charakter odpowiedzialności dyscyplinarnej w różnych profesjach lub instytucjach);
• w okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r. nie pracowała w organach bezpieczeństwa państwa, nie pełniła w nich służby ani nie współpracowała z tymi organami;
• posiada wykształcenie wyższe (nie dotyczy to przewodniczącego samorządu studentów. Nie ograniczono tego warunku do posiadania tytułu magistra lub stopnia doktora, więc literalnie rzecz ujmując, wystarczy dyplom studiów już I stopnia; w ustawie nie ma przy tym zakazu angażowania przez uczelnię jako członków rady wyłącznie własnych absolwentów);
• nie ukończyła 67. roku życia do dnia rozpoczęcia kadencji.

Dodatkowym kryterium jest to, że członkostwa w radzie uczelni nie można łączyć z pełnieniem funkcji organu danej ani żadnej innej uczelni, jak również z członkostwem w radzie innej uczelni. Uściślijmy – zarówno publicznej, jak i niepublicznej. Ta regulacja ma zapobiegać konfliktom interesów. Więcej na temat prawnych aspektów pracy naukowców poza uczelnią dowiesz się z mojego artykułu.

Ustawa 2. 0 wyłączyła wobec członków rady szereg szczegółowych wymagań, które stosuje się do kandydatów na członków organów nadzorczych oraz organów zarządzających w spółkach Skarbu Państwa i państwowych osobach prawnych (4). Wśród pominiętych wymagań – które uczelnia może jednak przyjąć, choćby w węższym zakresie -znajdują się m. in. pięcioletnie doświadczenie zawodowe, tytuł radcy prawnego, adwokata, biegłego rewidenta, doradcy podatkowego, doradcy inwestycyjnego lub doradcy restrukturyzacyjnego czy też posiadanie specjalistycznych certyfikatów (CFA, CIIA, ACCA, CFF).

ZASADY DZIAŁANIA RADY

Rada uczelni sama uchwala regulamin określający tryb swojego funkcjonowania. Kadencja rady uczelni wynosi cztery lata i rozpoczyna się 1 stycznia roku następującego po roku, w którym rozpoczęła się kadencja senatu uczelni. W przypadku ustania członkostwa w radzie uczelni senat niezwłocznie powołuje nowego członka na okres do końca kadencji. Przewodniczącym rady uczelni jest każdorazowo jej członek pochodzący spoza wspólnoty uczelni, wybrany przez senat uczelni. Ta sama osoba może być członkiem rady uczelni nie więcej niż przez dwie następujące po sobie kadencje. Członkowi rady uczelni (z wyjątkiem przewodniczącego samorządu studentów) przysługuje miesięczne wynagrodzenie w wysokości do 67% minimalnego miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego dla profesora w uczelni publicznej. To znaczy ile?

WYNAGRODZENIE CZŁONKÓW RADY UCZELNI

Weźmy pod uwagę dwie kwestie. Po pierwsze, stawki wynagrodzenia dla profesorów ustala minister ds. szkolnictwa wyższego w drodze rozporządzenia (5). Obecnie kwota ta wynosi 6. 410, 00 zł, a więc maksymalne uposażenie dla członka rady uczelni może sięgnąć 4. 294, 70 zł. „Może”, ponieważ wysokość wynagrodzenia dla członka rady uczelni ustala senat uczelni. Powinien przy tym wziąć pod uwagę również próg minimalnego wynagrodzenia za pracę, chociaż nie jest to takie oczywiste. Artykuł. 22 ust. 4 Prawa o szkolnictwie i nauce nie przesądza bowiem, czy członek rady uczelni nie może zrezygnować z pobierania wynagrodzenia i pełnić swojej funkcji czysto społecznie.

Co więcej, Ustawa 2. 0 nie przesądza również, czy członkowie rady uczelni stają się automatycznie pracownikami danej alma mater, czy też mogą zostać zatrudnieni na podstawie umowy cywilnoprawnej. Aczkolwiek odwołanie w Ustawie 2. 0 do przepisów prawa pracy przy okazji wynagrodzenia członków rady mocno sugeruje, że w grę wchodzi właśnie stosunek pracy.

RADA UCZELNI – PODSUMOWANIE

Proces włączenia rad uczelni w pracę pozostałych instytucji akademickich wymaga czasu. Podstawowym wyzwaniem przy formowaniu rad uczelni będzie dobór kompetentnych osób. W przepisach polskiej Ustawy 2. 0 nie wyposażono rady uczelni w tak duże kompetencje, jakie mają podobne gremia m. in. w Holandii, Austrii, Finlandii, Rosji, Danii, Niemczech i Portugalii. Polskie rady poddano dużej kontroli senatu uczelni. Mimo to mogą one odegrać bardzo pożyteczną rolę, a co najmniej trzy role:

#1. Jako forum współpracy środowiska akademickiego z biznesem i trzecim sektorem, przynosząc świeże spojrzenie i nowe rozwiązania. O jednej z form takiej współpracy przeczytasz w moim artykule pt. „Praca dyplomowa na zlecenie biznesu a prawo autorskie”.

#2. Jako ciało doradcze w sprawach bieżącego zarządu, zwłaszcza finansami, uczelni.

#3. Jako podmiot wyszukujący z uczelni lub innych instytucji akademickich odpowiednich kandydatów na rektora.

Kompetencje rady uczelni można znacznie poszerzyć, przyjmując odpowiednie regulacje w statucie alma mater i innych przepisach wewnętrznych.

Mariusz Kusion

1. http://konstytucjadlanauki.gov.pl/rada-uczelni-czyli-jak-profesjonalniezarzadzac-uczelniami. Dostęp 26. 11. 2018 r.
2. Wymóg uzyskania przez władzę uczelni zgody rady określono wprost w art. 423 ust. 2 ustawy. W myśl tego przepisu dokonanie przez uczelnię publiczną czynności prawnej w zakresie rozporządzenia składnikami aktywów trwałych oraz dokonanie przez uczelnię publiczną czynności prawnej w zakresie oddania tych składników do korzystania innemu podmiotowi, na okres dłuższy niż 180 dni w roku kalendarzowym, wymaga zgody Prezesa Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, w przypadkach gdy wartość rynkowa tych składników albo wartość rynkowa przedmiotu czynności prawnej przekracza kwotę 2 000 000 zł. Do wniosku o wyrażenie zgody dołącza się zgodę rady uczelni.
3. Uczelnia publiczna, w której suma strat netto w okresie nie dłuższym niż 5 ostatnich lat przekracza 20% kwoty subwencji oraz dotacji otrzymanych w roku poprzedzającym bieżący rok budżetowy ze środków finansowych, o których mowa w art. 365 pkt 1 lit. a–c, pkt 2 lit. a–d, pkt 5 i 6, opracowuje program naprawczy.
4. Te wymogi określono w art. 19 ustawy z dnia 16 grudnia 2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym (Dz. U. z 2018 r. poz. 1182).
5. Rozporządzenie MNiSW z dnia 25 września 2018 r. w sprawie wysokości minimalnego miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego dla profesora w uczelni publicznej (Dz. U. 2018 r., poz. 1838).